Tijdens een rondreis door Scandinavië kwamen we op de Lofoten een prachtig klein kerkje tegen. Natuurlijk gingen we even binnen kijken. De Flakstad kirke is een houten gebouw met zo’n 300 zitplaatsen. De houten kerk is gebouwd in de 18e eeuw op de plek waar al vanaf de vijftiende eeuw een kerk stond. Het eenvoudige interieur sprak me erg aan. Ruwhouten grenen banken en een wit plafond, een kleine kansel, een orgel en een scheepje aan het plafond! Ik herinner me dat ik als kind al eens zo onder de indruk was van een scheepje dat ik in een kerk zag en met het zien van dit eenvoudige scheepje kwam die herinnering weer boven.
Waarom hangen er eigenlijk scheepjes aan het kerkgewelf?
Het gebruik om scheepjes in de kerk te hangen stamt uit de middeleeuwen en was ooit een katholiek gebruik. Misschien vinden ze hun oorsprong zelfs in de oude beschaving van Griekenland. Het Nationale Museum van Athene bezit een plaquette (onder de naam Votive plaque from Sounion) van een votief schip van 700 jaar voor Christus. De kerkscheepjes zijn er in allerlei vormen, soorten en maten, meestal geschonken door zeelieden die zo’n scheepje beloofden aan hun beschermheilige als ze gered zouden worden. Of als dank aan God voor hun veilige terugkeer van een gevaarlijke zeereis. Soms werd het scheepje geschonken aan de eerste kerk waar de zeeman na de zeereis kwam, maar vaak aan de kerk in zijn thuishaven. Getalenteerde zeelieden maakten zo’n scheepje zelf, anderen werden in opdracht gebouwd door handwerkslieden. Deze scheepsmodellen worden kerkscheepjes genoemd of votiefschepen. ‘Votief’ komt van het Latijnse woord ‘votum’ en betekent gelofte of belofte. Ook na de reformatie heeft de gewoonte deze modellen in de kerk te plaatsen standgehouden. Behalve scheepjes aan het gewelf zijn er ook staande modellen te vinden en soms is het een schilderij van een schip of is er een schip in een glas-in-loodraam verwerkt.
Scandinavië
In Scandinavische landen zijn heel veel scheepjes te vinden zoals in Flakstad op de Lofoten, in Goldborgsund en Skagen in Denemarken. Het oudst bekende votiefschip van de Scandinavische landen bevond zich in de Grote Kerk aldaar (Storkyrkan). Het is een Spaans galjoen uit de 15e eeuw. Een galjoen is een groot zeilschip met vier masten. Dit bewuste schip is in de loop der eeuwen flink beschadigd geraakt want de masten, de tuigage en delen van de romp ontbreken. Het is gedecoreerd met miniatuurportretten van monniken, maar er is ook een dame met een harp te zien, wijnbladeren, leeuwen, griffioenen en slangen. Net als bij veel votiefscheepjes is dit exemplaar niet in het juiste perspectief gemaakt, het klopt allemaal niet, om het zo maar te zeggen. Maar als je van beneden naar het scheepje kijkt lijkt het helemaal in orde. Het was ook niet bedoeld als precies nagemaakt modelschip maar als kunstobject of als religieus object. Eind negentiende eeuw is het originele schip geschonken aan het Nordisca Museet in Stockholm en inmiddels is het permanent uitgeleend aan het Zweeds Nationaal Maritiem Museum.
Nederland
Ook in Nederland komen de scheepjes wel voor. Er zijn er ongeveer tachtig overgebleven. Het zijn bijvoorbeeld fregatten, bomschuiten, driemasters, koopvaardijschepen of botters. Aan veel scheepjes zit een speciaal verhaal vast. Een mooi voorbeeld hiervan is het votiefschip in het Kerkje aan de Zee op Urk. Het scheepje draagt de naam Spitsbergen. Ook hier heeft de modelbouwer gewerkt met perspectief. Het schip hangt in het gewelf van de kerk en omdat je omhoog kijkt lijkt het ook hier alsof alles klopt, maar in verhouding zijn de masten eigenlijk te hoog.
Waddeneilanden
Op Ameland is een scheepsmodel van een walvisvaarder te vinden in de hervormde kerk in Hollum, de Sint Magnuskerk. Het staat naast het orgel op de galerij. Na een restauratie wil de kerkenraad het schip weer ophangen. Het schip symboliseert de verbondenheid van de kerk en de Amelanders met zeevarenden. Om even op de Waddeneilanden te blijven, ook op Vlieland kun je ze vinden. Over een votiefschip in de Nicolaaskerk op Vlieland weet een van de kerkenraadsleden, dhr. van Keulen, te vertellen: ‘Het is een jacht met een Vlielands tintje. Op de ra staat de groen-witte vlag van het eiland. Noem het de limousine van de 17e eeuw, hierin werden de admiraal en andere hoge omes vervoerd. Het is een modelbouwschip van Billing Boats, nog geen 100 jaar oud.’
In deze kerk staan ook twee loodskotters. Een ervan uit de 17de of 18de eeuw is in 1979 aan de kerk geschonken en de tweede is een recentere versie van een loodsboot. Het idee van een loodsboot spreekt dhr. Van Keulen ook erg aan, zijn overgrootvaders van grootvaders en grootmoeders kant waren ooit loodsen. Hij vertelt: ‘het idee van loodsen heeft natuurlijk ook een Bijbelse gedachte en past daarmee heel goed in de kerk. Wel is bijzonder dat dit gewone schepen zijn. In veel kerken zijn het oorlogsschepen, vaak hangend en een blijk van trots op de verrichtingen van de vloot tijdens oorlogen, zoals in de 17de eeuw tegen Engeland.’
Scheepje onder Jezus’ hoede
Terug naar het scheepje dat ik heel vroeger eens zag in een kerk waar we in de vakantie natuurlijk even in ‘moesten’ van mijn ouders. Het kan bijna niet anders of het scheepje deed me toen ook denken aan het lied dat ik van oma Van Ouwerkerk leerde toen ik acht of negen jaar oud was:
’t Scheepke onder Jezus’ hoede
met zijn kruisvlag hoog in top
neemt als arke der verlossing
allen, die in nood zijn, op.
Al staat de zee ook hol en hoog
en zweept de storm ons voort,
wij hebben ’s Vaders Zoon aan boord
en veilig strand voor ’t oog.
(Lied 187 Evangelische Liedbundel)
Wellicht hadden de zeelieden bij hun belofte om een scheepje aan de kerk te schenken ook wel een soortgelijke gedachte.
Ellen van Ouwerkerk
PS ‘Niet ieder schip in een kerk is een votiefschip. In de hervormde kerk in Ter Heide aan Zee hangt een model van het schip van Maarten Harpertszoon Tromp ter nagedachtenis aan de Slag bij Ter Heide (1653) waarin Tromp sneuvelde.
Bronnen: #protestant
www.emmeloord.info
https://www.scheepspost.info
https://nl.wikipedia.org/wiki/Votiefschip
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Storkyrkan_ Ship_Model.jpg