Wat is het nut van kunst? Om die vraag te beantwoorden is het van belang om eerst eens vast te stellen wat eigenlijk kunst is. Zeker, het staat vast dat klassieke muziek kunst is, van Bach en Händel tot Louis Andriessen en Philip Glass. Hoort jazz daar ook bij? En musicals, popmuziek, gospel, gregoriaanse zang, opera, a capella zang, aria’s, madrigalen, cantates? Ook van schilderijen weten we zeker dat ze tot kunst behoren. De Toren van Babel van Pieter Breughel de Oude, werken van Rembrandt van Rijn en van Van Gogh, Victory Boogie Woogie van Piet Mondriaan en de laatste muurschilderingen in Londen van Banksy. Wat dan te denken van de schilderingen op de graffitimuur op de grens van Middelwatering en Oostgaarde? Beelden horen er ook bij: de Pièta van Michelangelo, de Kleine Ballerina van Degas, de Verwoeste Stad van Ossip Zadkine, het beeld van Koningin Wilhelmina in het park in Rotterdam waarvan ik als kind al begreep dat de stevige steenklomp een onverzettelijke vrouw moest verbeelden. Het zijn tapijten, tekeningen, etsen, iconen, gebrandschilderd glas, het is architectuur, literatuur, poëzie, theater, dans, foto’s, films of zelfs websites die tot kunst worden gerekend.
Hoe moeten we kunst dan definiëren? Van Dale geeft als uitleg bij het lemma ‘kunst’ onder meer: ‘het vermogen om schoonheid te scheppen en esthetisch genot op te wekken’. Tsja, wat versta je onder kunstwerken, waar ligt de grens? Is er wel een grens?
Hoort mijn engeltjesverzameling daarbij, een miniatuurhuisjescollectie, gegraveerde glazen, Delfts blauwe vazen en borden, borduurwerk misschien? Het programma Tussen Kunst en Kitsch is onverminderd populair, net als de curiosakraam op de bazaar en de bric-à-brac winkeltjes ver weg en dichtbij. Mag het in grote oplage gemaakt zijn of moet het uniek zijn en zelfbedacht door de kunstenaar? Lange tijd was dit een voorwaarde om tot kunst te worden gerekend. Maar hoe zit het dan met digitale kunst als foto’s, films en muziek?
Wat is kunst? Die vraag is gemakkelijker gesteld dan beantwoord. Kunst is de creatie van iets moois, het moet iets betekenen. Maar wat als de kunstenaar juist iets verbeeldt van lelijkheid, als zij of hij iets maakt om te shockeren? Plato schreef al dat kunst slechts een nabootsing is van de werkelijkheid. Het kan aandacht vestigen op onrechtvaardigheid, kan pleiten voor verschillende perspectieven. Maar kan het dan wel mooi zijn? De werkelijkheid die God geschapen heeft is toch mooier dan de nabootsing? Toch weet iedereen dat kunst zó mooi kan zijn dat mensen ontroerd raken door de schoonheid ervan.
En tegelijk vinden anderen er niets aan. Volgens Van Dale is kunst is onderdeel van cultuur, het geheel van normen, waarden, tradities, regels, kunstuitingen enzovoort van een land, volk of groep. De meningen zijn dus verdeeld. Er wordt verschillend over gedacht. Wat is mooi? Ieder heeft daar een eigen kijk op. Dé definitie van kunst is slecht te geven. Beauty is in the eye of the beholder.
Kunst verrijkt het leven
Leo Tolstoj zei: ‘Kunst is een manier om mensen te verbinden door middel van gedeelde gevoelens, onmisbaar voor het welzijn van individuen en de mensheid’. En zo zijn we aangekomen bij de vraag wat het nut van kunst is. Het gaat er niet alleen om dat kunst gewoon mooi is, of een diepere betekenis heeft. Het hoeft niet ingewikkeld te zijn of elitair. Kunst verrijkt het leven. Dat geldt voor bijbelse taferelen, voor kunst met een religieuze achtergrond of betekenis en ook voor allerlei andere kunstuitingen. Zelf kunst maken of ervan genieten; kunst boort diepere lagen van het bewustzijn aan, kan herinneringen oproepen, gevoelens van eenzaamheid verminderen en troost bieden.
Kunst heeft een positief effect op de gezondheid. Dat is niet zomaar een aanname. Wereldgezondheidsorganisatie WHO heeft in 2019 uit ca. 900 onderzoeken officieel de conclusie getrokken dat het actief of passief beleven van kunst de gezondheid en het algehele welbevinden bevordert. Kunst en cultuur ondersteunen herstel van fysieke en mentale uitdagingen en dragen bij aan kwaliteit van leven, vergroten empathie en brengen mensen samen. Kunst verbetert de hersenfunctie door invloed uit te oefenen op hersengolfpatronen, emoties en het zenuwstelsel (How the Brain is Affected by Art, ACRM.org).
Op www.meermuziekindeklas.nl zegt Erik Scherder, hoogleraar neuropsychologie, ‘actief zijn met muziek stimuleert de hersennetwerken en bevordert nieuwe verbindingen in de hersenen’. Door muziek te maken of ernaar te luisteren kunnen kinderen beter verbanden leggen en plannen. Het heeft positieve effecten op controle van gedrag en stimuleert geduld en uithoudingsvermogen. Ook rekenen en taal hebben daar voordeel van, wat weer resulteert in de langetermijnontwikkeling van het kind.
Van klap eens in je handjes, blij, blij, blij tot een cursus schilderen voor senioren, kunst heeft nut, voor kinderen maar zeker ook voor kwetsbare groepen zoals ouderen en mensen met mentale problemen. Volgens een studie van Movisie (2018) dragen culturele uitdrukkingen in een actieve vorm zoals zelf muziek maken of schilderen of een meer ontvangende vorm, muziek luisteren en kunst bekijken bij aan positieve gezondheid. Andere voorbeelden zijn: dansen voor mensen met Parkinson, rondleidingen in een museum voor mensen met dementie, samen schilderen in woonzorgcentra. Norbert, een deelnemer aan zo’n project zegt: ‘Werken in het atelier helpt dat ik me beter voel, fitter, meer energie heb. Ook dat ik andere activiteiten zoals sporten weer oppak. Ik voel me gewoon beter’.
De projecten leveren niet alleen de deelnemers zelf iets op. Ook mantelzorgers en medewerkers van een instelling merken dat een deelnemer een positieve ervaring heeft gehad. Een van de projecten is het koor Eigen wijs voor mensen met dementie. Een deelnemer en zijn dochter vertellen: ‘Alzheimer is best verdrietig. Muziek doet heel veel. Meedoen met het orkest is nog iets dat je samen kunt doen, plezier dat je samen nog kunt hebben.’ De dirigente: ‘De zangers weten waarschijnlijk niet meer dat ze hier gezongen hebben, maar het gevoel, een goed gevoel, blijft nog even’.
In de Volkskrant van 3 september 2024 las ik een artikel over Jan. Hij neemt samen met zijn vrouw deel aan het project Kunstenaar aan Huis van de Amsterdamse zorgorganisatie Cordaan. Hij heeft de diagnose Alzheimer drie jaar geleden gekregen en vertelt aan de kunstenaar die bij hem aan huis komt om samen te tekenen en daardoor over herinneringen te praten: ‘Ik doe weer mee’. In die laatste eenvoudige zin staat het antwoord.
Wat is het nut van kunst? Deze tekst die ik ooit op een T-shirt zag, vat het mooi samen: EARTH without ART is just EH…
Ellen van Ouwerkerk